Select Page

Ramón J. Sender

A identidat d’o escritor en a suya eterna busca

Chalamera, 1901 – San Diego, 1982

O millor novelista aragonés d’o sieglo XX vivió os suyos primers años a canto d’a Zinca, en Chalamera y Alcoleya (d’iste zaguer lugar yeran os suyos pais, a mayestra Andrea Garcés y José Sender, secretario de conzello). Os destins profesionals d’o pai determinoron a itineranzia d’a familia. Cuan, en un auto de desafío a l’autoridat paterna, o Ramón de dezisiete años marchó ta Madrit a conoixer a boemia, ya eba viviu en Tauste (an trobó o suyo primer y candoroso amor en Valentina, filla d’o notario), Reus (interno en un colechio de flaires), Zaragoza y Alcañiz (an remató o bachillerato dezaga d’aber estau espulsau de l’instituto de Zaragoza, y treballó como manzebo de botica).

Vida

En Madrit yera, vivindo a brinco de mata, matriculau en Filosofía y Letras, escribindo testos ta prensa d’a capital (en tiempos d’adoleszén ya eba publicau relatos en o diario zaragozano La Crónica de Aragón), prenzipiando a simpatizar con ideas anarquistas… cuan o suyo pai le obligó legalmén a tornar (agún yera menor d’edat) y, fendo uso d’influenzias , le metió a o fren d’o diario uescano La Tierra, trebuna d’os agricultors y ganaders altoaragoneses. Con ventiun años estió clamau a filas y pasó tres años en Marruecos, d’an tornaría ta treballar en a redazión d’o diario madrileño El Sol y enzetar atras colaborazions periodisticas, con a luita obrera y a contestazión a la ditadura de Primo de Rivera ocupando un puesto importán.

As esperenzias d’a Guerra d’Africa le marcarían tanto que las tresladó a la suya primera novela, Imán (1930). Entre a Republica, a o mesmo tiempo que iba mudando de l’anarquismo ta o comunismo, s’estió fendo un nombre en o panorama literario y periodistico, con una ampla produzión en a cuala s’acobaltan Orden Público, Siete domingos rojos (que reeescribiría en 1974 como Las tres sorores), Viaje a la aldea del crimen (sobre os suzesos de Casas Viejas) y Mister Witt en el cantón, con a cuala ganó o Premio Nazional de Literatura en 1936.

Obra

A Guerra Zevil suponió una trachedia familiar ta Sender. En a zona dominada por os insurchens, o suyo chirmán Manuel (que eba estau alcalde de Uesca) estió asasinau y lo mesmo suzedió en Zamora a la suya muller, Amparo Barayón. Él combatió en a guerra, tenió serias esferenzias (autentica ostilidat) con o comunismo sovietico representau por Enrique Líster, se casó con a choven basca Elisabeth d’Altube, con a cuala tenió un fillo, Manuel… Dezaga de recuperar con a meyazión de Cruz Roya a Ramón y Andrea (os dos ninos tenius con Amparo), marchó con els ta America: encomendó o cudiau d’os suyos fillos a un matrimonio neoyorkino y s’instaló en Mexico, an fundó a editorial Quetzal. En istos primers años d’esilio publica novelas tan significativas como El lugar de un hombre u Epitalamio del prieto Trinidad.

Crónica del Alba

En 1942 prenzipió a fer servir as suyas memorias de nineza y choventut y as suyas ensoñazions en Crónica del Alba (una serie de nueu libros que zarraría en 1966). Ixe mesmo año tornó ta Estaus Unius con una beca Guggenheim y alcanzó estabilidat profesional y economica colaborando en proyeutos d’investigazión d’a Universidat de Nuevo Mexico y impartindo clases en Denver, Harvard y Nueva York. Casau con Florence Hill (con a cuala tendrá dos fillos más y d’a cuala s’esvurziará en 1963), en 1947 (año en que publica El rei y la reina) consigue a catedra de Literatura Española en a Universidat de Nuevo Mexico en Alburquerque. Astí tenió como alumna a Lucia Berlin, a escritora que se fería famosa en 2015 onze años dimpués d’a suya muerte, cuan a recopilazión de relatos Manual para mujeres de la limpieza, aclamada por a cretica, encabezase as listas d’os libros más vendius en tot o mundo.

Nazionalizau estadounidense, en o dezenio de 1950, en plena cazata de broixas empentada por o senador McCarthy, se veyió forzau a suscribir un manifiesto anticomunista ta conservar o suyo emplego. En ixos años s’acobaltan titols como El verdugo afable, Los cinco libros de Ariadna u Bizancio, a os cuals seguirán muitos atros, entre os cuals podemos acobaltar La tesis de Nancy (que tendría cuantas racadas), Carolus Rex, La aventura equinoccial de Lope de Aguirre, El bandido adolescente, Tres novelas teresianas, Criaturas saturnianas y libros de relatos como La llave y otras narraciones, Las gallinas de Cervantes y otros cuentos o Relatos fronterizos. Tamién rescribe y autualiza cualques d’as suyas obras y mantiene una intensa correspondenzia con a escritora Carmen Laforet.

Entre 1965 y 1971 da clases en a Universidat d’o Sur de California en San Diego y a suya obra prenzipia a estar espardita en España. Obtiene o premio Planeta en 1969 (con En la vida de Ignacio Morell), o mesmo año en que l’amnistía decretada por a ditadura le permite viachear a España. Vesitará Aragón en más d’una ocasión (Zaragoza, Uesca, Chalamera…) y o suyo nombre sonará en bel momento como posible candidato a o Premio Nobel de Literatura.

Con problemas d’asma, yera tramitando a recuperazión d’a suya nazionalidat española cuan un infarto remató con a suya vida en San Diego o 16 de chinero de 1982. Antes d’ixo eba teniu ocasión d’ordenar as suyas memorias y recuperar as suyas radizes en os dos volumens de Solanar y lucernario aragonés (recopilazión d’articlos suyos en Heraldo de Aragón, diario que, igual que Aragón Exprés, publicó colaborazions suyas) y a novela con tintes autobiograficos Monte Odina. As suyas zenisas estioron arrulladas a o Pazifico, como él eba demandau. Una fin, seguramén, apropiada ta qui eba levau una vida achitada, en una contina busca d’él mesmo y d’un puesto en o mundo.

Referenzias

  • Javier Barreiro (2010): “Ramón J. Sender”, en Diccionario de escritores aragoneses contemporáneos(1021-1036). Zaragoza, DPZ. Reproducido en https://javierbarreiro.wordpress.com/2011/09/17/ramon-jose-sender/
  • José Luis Cano (2001): Sender y sus criaturas. Zaragoza, Xordica.
  • Francisco Carrasquer (2001): Sender en su siglo. Antología de textos críticos sobre Ramón J. Sender(ed. de Javier Barreiro). Huesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses.
  • Antón Castro (1993): “La patria interrumpida de Ramón J. Sender”, en Aragoneses ilustres, ilustrados e iluminados (218-223). Zaragoza, Gobierno de Aragón.
  • José Domingo Dueñas (editor) (2001): Sender y su tiempo. Crónica de un siglo. Actas del II Congreso sobre Ramón J. Sender. Huesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses.
  • Jesús Vived (2002): Ramón J. Sender. Biografía. Madrid, Páginas de Espuma.
  • Gran Enciclopedia Aragonesa on line: http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=11669
  • Centro Virtual Cervantes. Exposición “El lugar de Sender”: https://cvc.cervantes.es/actcult/sender/

Autividaz didauticas

Una obra inchén

Mira o significau d’a parola “inchén” y cualques sinonimos.

O Dizionario de l’Academia ye mui escueto. Define o termin, simplamén, como “mui gran”. Wordreference ye más cheneroso por lo que fa a sinonimos: colosal, monimental, enorme, inmenso, descomunal, grandioso, chigán, titanico.

Dende a suya nineza, Sender eba sentiu a imperiosa nezesidat d’escribir ta “entender y entender-se u, cuan menos, ta paliar a perplexidat de vivir, empentau por una baruca d’a cuala cal librar-se” (asinas l’esplica José Domingo Dueñas). A suya obra ye ixo, inchén: sisanta novelas, zincuanta y nueu libros de relatos, catorze colezions de poemas, treze obras teatrals, trenta libros d’asayos u de recopilazions d’articlos y milars de columnas periodisticas en moltetut de capezeras.

Por qué creyes que a escritura ye tan importán ta muitas personas? Ye importán ta tu? Por un casual te cuaca replegar reflesions, memorias, pensamientos, u recontar as tuyas esperenzias en bel escrito? Te cuaca prexinar istorias y recontar-las? Si no lo fas, no te pareixe que podría estar bien prebar de fer-lo? Ye bella cosa mui personal, pero talmén t’apetexca meter en común bella breu composizión, una redazión sobre un tema concreto…

A patria ye a infanzia

Ixa frase la dizió un poeta austriaco, Rainer María Rilke, fa más de zien años. No somos quí ta meter-nos en a cabeza d’un escritor, y menos d’una personalidat tan compleixa y cuentraditoria como la de Ramón J. Sender, pero o feito que prenzipiase a publicar Cronica del alba, a suya autobiografía novelada (“memorias apocrifas”, la claman atros) en 1942… no te resulta chocán? Qué eba suzediu en os zaguers años en a suya vida? Seguiba vivindo en o mesmo país, teneba a mesma familia que tan solo seis años dinantes, en 1936?

Como consecuenzia d’a Guerra Zevil, Sender perdió a la suya muller, levó una esistenzia familiar azarosa, se desencantó d’ideolochías que le eban seduziu, perdió as radizes en veyer-se obligau a esiliar-se…

De bel modo, Cronica del alba ye una mena de terapia: en novelar a suya infanzia, adoleszenzia y primera choventut (conzentradas espezialmén en as cuatre primeras novelas d’a serie Cronica del alba, Hipógrifo violento, La Quinta Julieta y El mancebo y los héroes), mira de  recuperar ixa patria que ha perdiu: en no poder tornar ta España, ta Aragón… se reconoixe a él mesmo, se retroba a traviés d’ixos primers años de vida. En fablar d’iste escritor, Antón Castro fabla de “a infanzia rural como paradiso tresbatiu”. En atros libros posteriors s’adentra en epocas más tormentosas, a guerra, etz., y lo ferá d’una traza más desencaixada, con metaforas muito complexas, pero os primers libros reflexan una zierta inozenzia, anque con muita ironía y retranca.

Leye iste parrafo de Cronica del alba:

En complir diez años creyié aber dentrau en a epoca d’as responsabilidaz. M’alexé un poquet d’as peleyas d’as carreras, d’as luitas de grupos. Yo teneba o mío en o lugarón. Ueito u diez zagals que combatiban a las mías ordens. O grupo contrario más encarnizau lo mandaba o Colaso y o suyo más terrible afiliau yera Carrasco, que viviba en a casa a o costau d’a mía. Feba, manimenos, tres meses que yo no veyeba a garra d’os dos. Iste cambio obedexeba a la mía iniziazión en a vida d’estudián y a que a mía familia me dificultaba cada día más a mía vida privada. Caleba estudiar y ya no se trataba d’a escuela primaria sino de grieus profesors que viviban en a capital y a qui caldría presentar-se ta que establisen a mía capazidat en materias tan arduas como a cheometría, a istoria y o latín.

 Qué te suchiere? Pareixe esplicar o trango d’una etapa ta unatra. Te resulta familiar?

En iste primer libro d’a serie Cronica del alba (o que leva o mesmo títol), Sender tamién proyeutará a difizil relazión con o suyo pai, ombre dreito y severo, que quereba que estudiase Dreito y dispreziaba a suya atrazión por a poesía. Muito más tarde, o escritor recordaría: “O mío pai creyeba que yera una desgrazia que un fillo escribise poesía, pero mi mai a espaldas d’él me pediba que le leyese os míos versos tan torpes u as mías novelas u comeyas. Yo escribiba tot ixo. Mi mai m’escuitaba y me deziba: «Nunca no he sentiu pon más fermoso»”.

En ista novela, l’autor nos mete sobre a pista d’un nino inquieto, rebatoso, con fusta de lider y un punto de rebeldía. Bel cretico ha plegau a calificar ixe libro como una espezie de “Tom Sawyer a l’aragonesa”.

Has sentiu fablar de Tom Sawyer, te sona de bella cosa ixe libro? Siga como siga, mira informazión sobre o mesmo: quí ye o suyo autor? En do y cuán se desembolica l’azión? Cómo ye o protagonista, qué cualidaz tiene? Mira a sinopsis d’o suyo argumento u, por qué no, podrías leyer-lo.

Si a ixo sumas a leutura d’o primer Cronica del alba… u como minimo d’a suya sinopsis, de seguras que puedes establir cualques similituz: l’enamoramiento infantil, as rivalidaz, l’aventura, as picardías, a esplorazión en una espelunga, os tresoros… a imachinazión, en suma.

Sender en o zine, en o teatro… y dica en a mosica

Prezisamén, Cronica del alba conoixió una adautazión ta o zine. Estió poco dimpués d’a muerte d’o escritor. Se trata d’a zinta Valentina, endrezada por Antonio Betancor en 1983, y protagonizada por Anthony Quinn, Jorge Sanz y Paloma Gómez. Televisión Española intervinió en a suya produzión, y por ixo ye estada emitida cuantas vezes en a canal publica.

Forma parte d’un programa de TVE, “Versión Española”, emitiu en aviento de 2012.

Amás d’ista sucherenzia relazionada, podría realizar-se un visionau coleutivo d’a zinta en l’aula.

Valentina tenió una continazión en 1984, con a zinta 1919, que interpreta l’argumento de El mancebo y los héroes (cuatrena novela d’a serie). Se engalza en una epoca convulsa (levantamientos obrers, represión…) en a Zaragoza de 1919.

Anque se cambian nombres y calendatas, cualques d’as cosas que se recontan en 1919 tienen relazión con feitos istoricos reals: o levantamiento d’o cuartel d’o Carmen en Zaragoza (chinero de 1920). Mira informazión sobre ixe acontezimiento: qué pasó?, quí lo motivó?, en qué contesto se produzió?

Anteriormén a las dos zintas que emos comentau, s’eban dau cualques adautazions d’obras de Sender a piezas dramaticas ta la televisión y capitulos de series. Y dimpués d’ellas s’engueroron:

    • Réquiem por un campesino español (1985), endrezada por Francesc Betriu.
    • El rei y la reina (1985) de José Antonio Saso.
    • Las gallinas de Cervantes (1987), d’Alfredo Castellón.

Amás, atros direutors han trobau en obras de Sender piezas alazetals ta acometer determinatos treballos zinematograficos, como Pilar Miró (El crimen de Cuenca, 1979) u Carlos Saura (El Dorado, 1988) a partir d’as novelas El lugar de un hombre y La aventura equinoccial de Lope de Aguirre.

Istas custions, y atras, s’abordan en Ramón J. Sender y el cine, libro coordinau en 2001 por Alberto Sánchez y Lázaro Alexis a o filo d’o Festival de Zine de Uesca, en o cual Carmen Peña y Jesús Ferrer repasan as adautazions d’obras de Sender a o seteno arte.

Entre as razons ta que Sender aiga estau un autor tan adautau, Francisco Carrasquer apunta a suya “carenzia de retorica, a linialidat de l’azión, a mobilidat estrema d’o suyo estilo y a configurazión dramatica de cualques d’as suyas narrazions”. A relazión argumental d’ixas obras con os primers dezenios d’o sieglo XX u con a guerra zevil aduyan a reabilitar a memoria visual d’una parte d’a istoria d’España.

Partizipando d’ixas valors narrativas, y con una relazión muito intensa con momentos istoricos traszendentals d’o sieglo XX (en concreto a Republica y a guerra), Réquiem por un campesino español ye una novela muito popular.

Entre atras cosetas, ha inspirau una obra de teatro a cargo d’a compañía aragonesa Teatro Che y Moche, que la engueró en 2021.

Tamién o grupo aragonés de mosica folk-rock Ixo Rai! tituló “Paco el del molino” (protagonista d’o Réquiem…) a un d’os temas d’o suyo disco Entalto (1999).

Una vida d’o sieglo XX. De Marruecos…

Sender naixe cuasi con o sieglo y vive intensamén as suyas cuentradizions, os momentos de revoluzión y cambio, o conflito, l’esilio, as luitas d’ideas, ezetera. Una esperenzia fundamental estió o suyo servizio melitar en Marruecos entre 1923 y 1925. Testigo d’eszenas d’inchustizia y corrupzión, tornará d’astí con as suyas ideas de cucha fuertemén consolidadas y con un bagache d’esperenzias que tresladará a Imán (1930), a novela con a cuala se ferá un ueco en o panorama literario.

Documenta-te: Qué pasaba en Marruecos en ixos años? Por qué teneba España disposau astí o suyo dominio? Qué atros países europeus yeran presens en o norte d’Africa? Quí iban a la guerra abitualmén? Qué yeran os “soldaus de conduta”? Mira informazión sobre a esferra d’Annual, sobre Abd-el-Krim y sobre o desembarco d’Alhucemas.

… a l’esilio. O forachito de Sender

y atros escritors aragoneses

Esilio ye sinonimo de “estierro” (“perder a tierra”) y “espatriazión” (“quedar-se sin patria”). Amás de Sender, atros escritors aragoneses abioron de marchar-se d’España por o suyo compromiso con a Republica redotada en 1939. Te presentamos aquí a dos d’els, y a unatro que se marchó más tarde pero por razons similars.

Completa os foraus que dixamos en a informazión sobre els:

  1. Benjamín Jarnés naixió en …(a)… en o lugar de …(b)… (en a comarca de Belchite): recontador, ensayista y cretico literario prosimo a la Chenerazión d’o 27, a suya obra más conoixida ye El profesor inútil (1926). S’esilió a …(c)…, d’an tornó mui enfermo ta morir en 1949.
  2. O nombre real de José Ramón Arana yera …(a)…, eba naixiu en Garrapinillos en 1905. Tenió un papel muitp acobaltau en o Consello d’Aragón entre a …(b)…. S’espatrió en Mexico, an endrezó a revista Aragón. A suya obra más importán ye o libro de cuentos …(c)… cual primera edizión ye de 1950. Tornó de l’esilio y murió en 1973. ye enterrecau en …(d)…, o lugar d’a suya familia.
  3. Ildefonso Manuel Gil, yera natural de …(a)… (1912) y murió en Zaragoza en …(b)…. Estió poeta, recontador y tradutor. Dezaga d’a guerra, sofrió persecuzión por o rechimen, pero aguantó dica a suya marcha a …(c)… en o dezenio de 1960. Tornó en …(d)… y estió mui comprometiu en a vida cultural aragonesa.
Soluzions: 1: 1888 – Codo – El profesor inútil – Mexico / 2: José Ruiz Borau – Guerra Zevil – El cura d’Almuniaced – Monegrillo / 3: Paniza – 2003 – Estaus Unius – 1983.

Recomendamos o libro Aragón desgajado: los exilios republicanos de 1939, coordinau por Alberto Sabio, y editau por l’Instituto de Estudios Altoaragoneses y a editorial Doze Robles en 2020, replegando as alportazions a unas chornadas d’estudio zelebradas en Uesca.

Sender y o suyo legau

L’Instituto de Estudios Altoaragoneses adedica una espezial atenzión a o gran escritor de Chalamera. O suyo Centro de Estudios Ramón J. Sender ofrexe informazión y investigazión sobre o escritor, cuenta con una completa biblioteca y un ret d’espezialistas, publica edizions creticas de titols d’iste autor y estudios y monografías sobre a suya obra, y organiza congresos, chornadas, conferenzias y atras autividaz. En a planta baxa d’a seu de l’Instituto en Uesca bi ha una esposizión permanén de libros, fotos, olios, cartas, manuscritos y obchetos personals d’o escritor .

Como diz, José-Carlos Mainer, Sender “se veyió desposeyiu de tot: territorio, afeutos, luenga. Tasamén le quedó unatra cosa que a memoria d’a infanzia y os recosiros d’os érois solitarios: a suya obra ye una completa galería d’els. De santos, d’érois y de poetas… pero tamién d’acazaus, de culpables, de falsos innozens y de falsos malvatos, de suizidas…”. Ta Antón Castro, en o fondo, siempre prebaba de fer lo mesmo: “dixar constanzia d’a suya preocupazión por l’ombre y as suyas pulsions, por a intensidat d’as fuerzas primitivas y a urdimen amagata d’os suenios, d’o destín y d’a memoria”.

Sender y sus criaturas

Descarga dende iste enlaz o PDF d’a publicazión editada por a editorial Xordica con o patrozinio d’a Obra Sozial d’Ibercaja.

Aragoneses ilustres, ilustrados e iluminados

Descarga dende iste enlaz o PDF d’a publicazión Aragoneses ilustres, ilustrados e iluminados, de Antón Castro y José Luis Cano, editada por o Gobierno de Aragón en 1993.

DIRECCIÓN GENERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA

Departamento de Educación, Cultura y Deporte

Parque Empresarial Dinamiza (Recinto Expo)
Avenida de Ranillas, 5D - 2ª planta
50018 Zaragoza
Tfno: 976 71 54 65

Colabora: