Select Page

Agustina d’Aragón

A MULLER, O MITO

Barzelona, 1786 – Ceuta, 1851

Imos a compartir con tu o esfuerzo d’identificar a una muller de carne y ueso, con vida, goyos, penas y sentimientos… deseparando-la d’a imachen que s’ha proyeutau d’ella entre muito tiempo, utilizada en ocasions como simbolo de valors patrioticas. Prebaremos d’esferenziar a PERSONA d’o PERSONACHE: replecar y transmitir a suya vida dillá d’o mito en que ista muller s’ha visto convertida ta la posteridat. Con Agustina, amás, imos a comprebar que, encara no abendo naixiu en Aragón, a fuerza d’ixa imachen ye tan potén, ye tan intensa ixa vinculazión con ista tierra y con as suyas chens, represienta d’una traza tan viva a atras mullers (istas sí, aragonesas de cuna)… que con tot merito, la incluyimos como aragonesa ilustre.

Vida

Agustina Zaragoza Doménech naixió en marzo de 1786 en o sino de una familia umil, de treballadors manuals d’o barrio d’a Ribera de Barzelona. Os suyos pais, Pedro y Raimunda, prozedeban d’o chicot lugar leridano de Fulleda, an por o que pareix a nina (que eba estau bautizada en a ilesia barzelonesa de Santa María d’o Mar) pasó parte d’a suya infanzia. Con dezisiet años se casó con Juan Roca, cabo d’artillería a lo que acompañaría en os suyos destins (Mahón entre els).

De nuevo en a Peninsula, tiene lugar a invasión franzesa de mayo de 1808. Una vegata tomada Barzelona por as tropas napoleonicas, o suyo ombre, aszendiu ta sargento, ye ninviau a luitar a o Bruch (más tarde combatirá en a redolada de Belchite), y Agustina, con o suyo chicot Juan, marcha ta Zaragoza. O 15 de chunio, as tropas de Lefebvre se presientan a las puertas d’a ziudat y inizian un ataque que, dezaga d’a encarnizada resistenzia y dimpués de veyer-se obligaus a reorganizar-se dezaga d’a redota en Bailén, albandonarán a meyaus d’agosto. Ye en ixe primer puesto, frustrau ta os invasors, en o cual se sitúa o zeño d’a choven catalana. Por o que pareix, aduyando en l’avituallamiento d’os esfensors en a zona d’o Portillo, arrebató d’as mans d’un artillero moribundo una mecha y pilló un cañón de 24 libras, repelindo l’asalto y batendo-se en retirada os atacans. Dizen que o cheneral Palafox presenzió a eszena y que le conzedió puesto d’artillera, con a suya paga correspondién, que Agustina se ganaría azedendo a o rango de sarchento.

O 21 d’aviento, as tropas franzesas tornan a sitiar Zaragoza. Ista vez de traza muito más dezidida. Agustina continó luitando chunto a Casta Álvarez u a Manuela Sancho, a las ordens de Sangenis u de Renovales, con os escuadrons de Numanzia u con os voluntarios d’Aragón, en as murallas y difuera d’ellas… dica que a peste la retira d’a primera linia. Cuan a ziudat capitula, ye feita prisionera y ninviada ta Franzia con o suyo fillo de zinco años. Entre penurias, enfermedaz, cansera y fambre, o nino muere en plegar en a localidat soriana d’Olvega y ella consigue eslampar-se en tierras nabarras dica plegar en Teruel, an a Chunta d’Aragón le permite ir ta Sevilla. Astí, a Chunta Zentral le reconoixe os suyos meritos y le aszende a o grau de subtenién. En Cádiz conoixe a o cheneral Wellington pero siente que ha de tornar a o combate.

Eroína

A zaguers de 1810 yera servindo en una batería en a esfensa de Tortosa an, de nuevo, estió apresada por os franzeses y, nuevamén fuyida, se sabe d’a suya partizipazión como artillera en a batalla de Vitoria en 1813. Rematada a guerra se reunió con o suyo ombre en Zaragoza, an sabió que o rei le eba atorgau, entre atras onors, un sobresueldo que no dixaría de perzibir dica a fin d’os suyos días. O matrimonio torna ta Barzelona, an en 1818 naixe Juan, clamau como o chirmán feneixiu uns años dezaga. L’ombre d’Agustina contraye a tisis y morirá en 1823. Con 37 años, Agustina queda vidua y en poco menos d’un año se torna a casar con o medico almeriense Juan Cobos, con qui vive en Valenzia y con qui tendrá una filla: Carlota.

Poco dimpués a familia se treslada ta Sevilla, an o fillo d’Agustina estudeya carrera de Medizina, que eixerzerá dica a suya muerte en 1885. En 1847, Carlota se casa con un militar destinau en Zeuta, y Agustina, que s’eba distanziau d’o suyo ombre dende que iste dezidise abrazar a causa carlista, dezide tresladar-se con a suya filla ta la ziudat nor-africana. Astí vivirá os suyos zaguers años, dica a suya muerte a causa d’una afezión polmonar o 29 de mayo de 1857.

Quinze días más tarde, o Conzello de Zaragoza reclamaba as suyas restas. En 1870, una catafila acompañó l’atabul, a o que se rendirían onors militars en Cádiz, Sevilla y Madrit, dica la suya plegada en a capital aragonesa, a la basilica d’o Pilar. En 1909 as restas d’Agustina d’Aragón, l’artillera, estioron tresladadas a la ilesia d’o Portillo. Astí escansa, chunto a atras eroínas, amán d’o puesto en o cual ubrió fuego fren a las tropas napoleonicas. Una escultura de Mariano Benlliure la rmera a os viandans.

Referenzias

Autividaz didauticas

O marco istorico cheneral. A Guerra d’a Independenzia

Leye iste testo:

En 1789, s’enziende en Franzia una dinamica que alteró as estruturas de l’Antigo Rechimen, iniziando o ziclo d’as revoluzions burguesas que entre o sieglo XIX irán asoziadas a la imposizión d’o liberalismo. A Revoluzión franzesa se refirmaba en gran mida en as ideas d’a Ilustrazión, con predominio d’a razón, a zenzia y a conoixenzia teunica. En España, ixas ideas ilustradas eban inspirau politicas reformistas por parte d’a monarquía absoluta, conzebidas ta aprevenir, prezisamén, esclatitos revoluzionarios como o que remató suzedendo en Franzia.

A Revoluzión franzesa, por tanto, prevocó una reazión de esfensa de monarquías como a española, que estioron dixando de costau ixas politicas ilustradas. Mientres, en Franzia, os acontezimientos se prezipitaban: resistenzias y guerra zivil, cambios de sistema de gubierno, conflitos internos, a decapitazión d’os reis, esferens liderazgos y traidurías… acompañaban a tiempos convulsos que, manimenos, tamién veyioron desembolicar-se ideas que nunziaban un nuevo marco: a perda de privilechios d’as clases dominans, a estensión de dreitos ta atras clases sozials, l’alministrazión razional, as ideas modernizaderas d’a Ilustrazión… Muitos franzeses pensaban que ixos abanzes yeran universals, que nomás podeban desarrollar-se en un ambito global: por tanto, ta sobrevivir, a Revoluzión amenestaba estendillar-se ta atros países.

Asinas, Franzia enchegó una potén maquinaria de guerra que le enfrontinó a muitos países d’Europa (por eixemplo, mantenió con España a clamada guerra d’a Convenzión). Un d’os suyos chenerals, Napoleón Bonaparte, aproveitó o prestichio ganau en campañas militars y, con gran abelidat politica, se metió a o fren d’o Estau, plegando a proclamar-se emperador. L’Imperio recuperaba formas d’a monarquía y aparenmén traizionaba o esprito revoluzionario, pero contribuyiba eficazmén a estender ixos prenzipios asoziaus a o progreso y consagraus a la libertat y a la igualdat. O problema ye que a imposizión d’ixos prenzipios por a fuerza d’as armas no yera, prezisamén, a millor d’as trazas.

En os primers años d’o sieglo XIX, España travesaba una situazión de crisis economica, sozial y politica. Napoleón aproveitó a debilidat d’as instituzions, a división interna entre as clases poderosas (y mesmo d’a propia familia real) ta convertir o que yera un permiso de paso ta que as suyas tropas s’endrezasen a conquerir Portugal… en una invasión en tota regla. En moltetut de puestos, se constituyioron Chuntas ta organizar a esfensa, o lugar se rebeló, i abió respuestas de tota mena…

Sin dentrar en masiaus detalles, istos parrafos meten en antezedens y esplican qué estió o que levó a las tropas franzesas a plantar-se debán de as murallas de Zaragoza. Mira informazión. En qué atras ziudaz u puestos i abió resistenzia a la presenzia de tropas franzesas? I abió bel tipo d’organizazión zentralizada?

Muitas personas de talán ilustrau y liberal compartiban en o suyo fuero interno os prenzipios d’a Revoluzión franzesa, os dreitos y libertaz ziudadanas que ixos prenzipios deziban esfender… pero a brutalidat y as albitraridaz d’as tropas napoleonicas no podeban dixar-les indiferens y estioron muitos os que, con ixo y con tot, plantoron cara a l’invasor. En ixa resistenzia consonoron personas d’ideas y condizions muito diferens. Toz els “patriotas” como defensors d’o suyo país y d’o suyo paisache, con un conzeuto de “patria” muito más rico que a que a vezes se da a entender: a idea de “patriota”  como esfensor d’a monarquía, a relichión, as tradizions y l’orden entendius a o modo absolutista, fren a o maligno que representaba l’enemigo… estió por desgrazia a idea que imperó con o retorno de Fernando VII dezaga d’a retirada d’as tropas de Napoleón. A represión d’iste rei absolutista afeutó a muitos liberals que s’eban enfrontinau a os franzeses y a os cuals agora s’acusaba de “afranzesaus”.

Mira informazión sobre a Constituzión de 1812. En qué ziudat s’aprebó? Cómo la definirías: democratica, liberal u absolutista? Entre cuántos años estió vichén? Influyió sobre belatra constituzión? Tría bel punto que te clame o ficazio.

Ye zierto que i abió muitos “afranzesaus” en puestos (espezialmén ziudaz) y momentos en os cuals os franzeses s’imposoron y instaloron a suya alministrazión. Dende qui feban negozio con ista presenzia estranchera dica qui creyeban sinzeramén en ixos prenzipios revoluzionarios de progreso y modernidat, pasando por qui azeutaban os feitos consumaus con resignazión como modo de supervivenzia. No yera fázil a convivenzia con tot ixo. O nuestro chenio Francisco de Goya, d’ideas liberals, no veyió con malos uellos a intervenzión franzesa en a politica española… dica que estió conszién d’as barbaridaz produzidas, que de traza tan esgarradera plasmó en a suya serie de gravaus “Los desastres de la guerra”. Más tarde, dezaga d’a plegada de Fernando VII, pintó os suyos famosos cuadros d’o 2 y o 3 de mayo como “desagravio”. Afranzesau? Liberal? Patriota a la suya manera y dende a suya parzela? Simplamén umán? Qué piensas?

En ziudaz como a Zaragoza que capituló en febrero de 1809, a poblazión estransita, malauda y fambruda no tenió más remeyo que azeutar l’orden trunfán, a dominazión franzesa, que duraría uns años más. Pero antes d’ixo, s’eba resistiu sin descanso.

O marco istorico local. Os Sitios de Zaragoza

Si vives en Zaragoza, te proponemos una autividat: Identifica istos puestos sobre un plano d’a ziudat, mira qué relazión tienen con os Sitios, y diseña l’itinerario d’una gambada ta un maitín de domingo, una tarde primaveral… u cualsiquier atro momento.

    • Plaza del Portillo
    • Puerta del Carmen
    • Plaza de los Sitios
    • Torre Nueva (plaza de San Felipe)
    • Puente de Piedra
1: Monimento y ilesia an son enterrecadas cuantas eroínas; 2: testigo d’azions militars importans, ye un importán puesto de memoria; 3: monimento a os Sitios; 4: (ya no esiste) yera o puesto dende o cual se cusiraban as azions d’os sitiadores y s’apreveniba a la poblazión; 5: cruz en memoria de Boggiero, Sas y Warsage.

Bi ha más puestos agún, talmén puedes prebar d’amplar o recorriu….

Si no vives en Zaragoza, puedes mirar informazión sobre aspeutos d’a Guerra d’a Independenzia (qué pasó, si i abió bel conflito, etz.) en a tuya localidat, en a tuya comarca, en bel puestoamán…

Enmeyo d’o desconzierto, en Zaragoza, o 24 de mayo ye apresau o capitán cheneral d’Aragón, Guillelmi, acusau de contemporizar con os franzeses que s’amanan ta la ziudat. Un grupo de labradors d’o Rabal y de San Pablo, con o Tío Jorge y Mariano Cerezo a o fren, demandan a o cheneral José de Palafox que se faiga cargo d’a situazión. Debán de o vuedo de poder, con as instituzions zentrals colapsadas, convoca Cortes d’Aragón (que levaban más de zien años sin reunir-se) y disposa o mando militar d’as prenzipals localidaz aragonesas en chens d’a suya confianza. A meyaus de chunio, as tropas d’o cheneral Lefebvre, prozedens de Pamplona, venzen as resistenzias en Tudela, Mallén y Alagón y plegan en as puertas de Zaragoza.

Aquí nos imos a trobar ya a Agustina Saragossa en azión. A ella y a muita más chen, claro. Mira en o recurso recomendau (a l’inizio d’istas propuestas) a ferramienta “Los héroes de los Sitios”, leye ixas biografías y estría a o personache que más t’aiga intresau (a la marguin d’Agustina, cual biografía astí, por zierto, contiene cualques errors). Razona a tuya eslezión.

Si has consultau ixe recurso que recomendamos, podrás unir cada “eroína” d’os Sitios con una carauteristica de l’atra columna:

1.- María Agustín                                          a) Convirtió o suyo palazio en espital

2.- Casta Álvarez                                         b) Se destacó en a esfensa d’o convento de San José

3.- María de la Consolación Azlor          c) Endrezó o espital d’a nuestra Siñora de Gracia

4.- María Rafols                                           d) Yera d’a parroquia de Santo Pablo

5.- Manuela Sancho                                  e) Combatió en a zona d’a Puerta de Sancho

Soluzions: 1-d, 2-y, 3-a, 4-c, 5-b

En o libro de José Luis Cano Las sitiadas, que zitamos entre as referenzias, se nombra a atras mullers que tenioron una presenzia importán en os suzesos de 1808 y 1809 en Zaragoza: Josefa Amar (a qui ya conoixemos por atras cosas), María Blánquez, Josefa Buil, Juliana Larena, María Lostal, Benita Portolés y María Manuela Pignatelli (duquesa de Villahermosa), qui, entre muitas más (Catalina de Mondragón, Josefa Vicente, etz.), mereixen memoria y reconoixenzia.

Puestos de memoria, recreazionismo istorico, nombres de carreras… os Sitios de Zaragoza evocan muitas cosetas y se proyeutan en o nuestro presén.

Mullers en piet de guerra

Imo-nos a tiempos anteriors. Mira informazión sobre istas tres mullers: Boudica, Juana de Arco y María Pita. A qué momento istorico pertenexe cadaguna? En qué puestos autuoron y son uei día mitificadas?

Os estudios y rechiras sobre aspeutos sozials y de chenero en a Guerra d’a Independenzia (y en atros momentos istoricos) han evoluzionau muito. No se quedan esclusivamén en azions militars, sino que s’estienden en analisis más amplas, sobre o propio papel d’a muller en a soziedat, como autriz prenzipal y determinán.

T’aduyará a replecar millor a propia peripezia d’Agustina de Aragón, en meter-la en un contesto muito más amplo.

Lo zierto ye que, d’Agustina de Aragón, poco gosa conoixer-se dillá d’a suya fazaña entre o primer sitio de Zaragoza en 1808. En a biografía has visto que fazió muitas más cosas, pero no se les ha dau masiada importanzia, y amás… sobre a propia vida d’ista muller siguen zirculando notizias muito estrañas y contraditorias.

Agustina estrañada

Tot o que rodeya a Agustina d’Aragón mezcla a realidat y a fizión, a persona de carne y ueso y o mito, a muller y o simbolo. Aquí emos siñalau un itinerario vital que uei día apareixe pro escampau, pero i hai abiu relatos “alternativos” que espiguardan y que, en muitos casos, se mezclan entre él y con os feitos reals, con o cual nos trobamos con un enredo difizil de desenreligar.

Uns relatos contan, por eixemplo, que naixió en Reus (ziudat no masiau leixana d’o lugar d’os suyos pais), y en ocasions s’ha fablau d’un primer fillo feneixiu mui chicot, antes que Agustina recalase en a capital aragonesa. Pero l’infeliz Juan vivió con a suya mai en a Zaragoza sitiada ta morir, como emos contau, entre a penosa marcha de mai y fillo como prisioners d’os franzeses. Agustina daría a luz más tarde a unatro nino, clamau tamién Juan en memoria d’o chirmán feneixiu, y o suyo ombre, Roca, moriría como tenién en 1823.

Porque ixa ye unatra… en cualques puestos se siñala que o suyo primer ombre murió en os inizios d’a guerra en Barzelona y que ella plegó en Zaragoza nuevamén casada u seguindo a un capitán, un tal Luis de Talarbe que, atenzión, nunca no esistió! Mesmo s’ha plegau a mantener que l’artillero a o que Agustina sustituye en l’azión d’o Portillo ye o suyo amau. A l’equivoco contribuyen istorias como a que, por o que pareix, se dio poco tiempo dimpués d’os suzesos de Zaragoza, cuan Agustina pasó uns meses en Andaluzía y unatra muller se fazió pasar por ella barafundiando a os de demás con azions poco eixemplars.

Agustina Saragossa tamién s’ha visto involucrada en bel que unatro guión digno de telenovela. S’ha plegau a dezir que, dezaga d’instalar-se con Talarbe en Valenzia, sabió que o primer ombre a o que eba dau por muerto, Juan Roca, yera vivo y le reclamaba tornar con él. Agustina estió salomonica y dezidió aleixar-se d’os dos. Cuan le plegó a notizia que, agora de verdat, o primer remataba de feneixer, miró de  retornar con Talarbe, pero iste, que eba marchau ta America, se casó astí. Y alavez ella se retiró ta Zeuta emparellada con un medico, Cobos, muito más choven que ella.

Parte d’ista confusión podemos esplicar-la en o sino d’a propia familia d’Agustina. A suya filla, Carlota Cobos, publicó en 1859 una novela, La ilustre heroína de Zaragoza, en a cuala mezcla fizión y realidat arredol d’a suya mai, feneixida poco tiempo dezaga. Astí apareixe Talarbe, qui (seguntes investigazions d’Ana María Freire) podría corresponder a o militar José Carratalá, cual fuella de servizios indica coinzidenzia con Agustina en o segundo sitio de Zaragoza y en atros destins posteriors, dende o suyo apresamiento y fuyida camino de Franzia, pasando por azions militars en Tortosa y Vitoria. Por a razón que estase, a Agustina (que en os suyos zaguers años yera a o tanto d’a redazión d’a novela) le agradaba que a suya filla fese ixa clucada y s’inventase una vida “alternativa”, de novela.

Ya sabemos que o fenomeno viral afeuta tamién a la propagazión de falsedat… y isto esplica en parte que os datos erronios sobre a vida d’Agustina d’Aragón sigan campando.

Agustina, personache romantico eszindiu en dos

D’a nuestra protagonista s’ha espardito una dople memoria:

    • A eroína d’os Sitios, emplegada por a propaganda, por a epica d’España fren a l’invasor, de esfensora d’a tradizión que os enemigos quieren destruyir.
    • A muller contraditoria, inconstán, dada a las deleras sentimentals…

A primera Agustina ha protagonizau novelas, obras de teatro, zarzuelas, zintas…

Mira informazión sobre a zinta Agustina de Aragón (1950, endrezada por Juan de Orduña, protagonizada por Aurora Bautista).

Tiene bella cosa a veyer l’argumento con a nuestra biografía? De nuevo contemplamos mestura de fizión y realidat, que, si se “vende” como tal, no tiene pon de malo. Qué tipo de gubierno i eba en España en 1950? Creyes que zintas como este obedeixen a intréses de bel tipo?

Qué te clama o ficazio d’a imachen d’Agustina? Ye un elemento de debate, porque os limites entre una muller sexualizada y dominán (“sobrevivién en un mundo d’ombres”), sucheto y obcheto… no son tan esclateros, y capen opinions muito diversas.

A fizión ye bien: nos entretiene, enriqueix as nuestras esperenzias, y podemos apreziar-la con perspeutiva dintro d’un contesto. O problema ye cuan a las fantesías se les da categoría de verdat, cuan a fizión interviene de tal traza que contamina a realidat. Cuan a idea eroica ye masiau gastada, i hai qui barafundía “umanizar” con atras cosas. Y alavez, por eixemplo, puede dentrar en azión a segunda Agustina.

A la eroína se le apondera, se le glorifica. Pero a muller, presa de sensazionalismo, se le vende como promiscua. A escritora Ángeles d’Irisarri ha fablau d’una leyenda blanca y unatra negra, arredol d’Agustina: “agún no eba baixau d’o bastión d’o Portillo y ya se deziban cosas [como que] que yera empreñada (…). Tamién se deziba que iba en un carro con un muntón de prostitutas, como madama…”.

O diario ABC ubre un conteniu d’o 29 de mayo de 2017 con iste titular: “L’azarosa poligamia d’Agustina d’Aragón”. A notizia prosigue: “Eroína en a resistenzia zaragozana contra as tropas de Napoleón, estió casada con dos ombres a la vez, dixó a os dos y se casó con un terzero, toz els militars”.

Antiparte que ixo sía mentira, y dillá d’o importán que para tot ser umano ye a suya vida afeutiva y sesual…  i hai atras cosas que nos abrían de clamar más l’atenzión d’Agustina d’Aragón. Se t’alcurre qué cosas pueden estar ixas?

Por eixemplo, fazió muito más que pretar fuego una mecha, estió una profesional que se ganó a vida con un ofizio ligau a o mundo militar. Quitó una familia entabán, se sobrepuso a alversidat…

Agustina Zaragoza, catalana eternamén ligada a Aragón y muller cosmopolita que vivió y fazió suyos muitos puestos… ye una imachen, una empenta, una tenazidat. Baixo a suya efichie podrían aliniar-se zientos, millars de mullers, que en una situazión limite, en situazions de menaza y agresión, se devantan y plantan cara. Pero tamién a las cualas sofren en silenzio un maltrato u un ninguneo.

Ta zarrar… un consello d’Agustina

A valentía, a valor, a eroizidat… en o fondo son conzeutos mui volubles, que ye mui fazil inflamar u atapizar. Talmén más que personas valiens, aigamos de fablar d’autituz valiens. Talmén l’éroi, a eroína, ye dintro d’un mesmo, d’una mesma.

Aragoneses ilustres, ilustrados e iluminados

Descarga dende iste enlaz o PDF d’a publicazión Aragoneses ilustres, ilustrados e iluminados, de Antón Castro y José Luis Cano, editada por o Gobierno de Aragón en 1993.

DIRECCIÓN GENERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA

Departamento de Educación, Cultura y Deporte

Parque Empresarial Dinamiza (Recinto Expo)
Avenida de Ranillas, 5D - 2ª planta
50018 Zaragoza
Tfno: 976 71 54 65

Colabora: