Select Page

Joaquín Costa

L’ombre zima, o chenio senzillo

Monzón, 1846 – Graus, 1911

Joaquín Costa naixió en o sino d’una familia labradora que luego se tresladaría ta Graus. A o suyo pai le clamaban “El Cid” y, a manca de riquezas, atresoraba condizions de buen chuizio y sapienzia popular. Mayor d’onze chirmans, Joaquín yera un nino malinconico y poco dau a chuegos, pero de curiosidat y intelichenzia vivas y con un tremendo afán por a leutura. O campo no yera lo suyo, y estió mandau ta Uesca como criau d’un parién rico. No repropió o treballo manual, de cochero, sabonero y arbañil, pero tampoco no o estudio: en l’Instituto Cheneral y Teunico se paraba ta mayestro y agrimensor, y daba clases de latín, castellano, aritmetica y debuxo.

Vida

En 1867 conseguió una plaza ta asistir como operario a la Esposizión Internazional de París. O treballo le permitió alentar l’aire d’Europa y a modernidat, escribir as suyas impresions, meticuloso como yera (d’astí saldría o suyo primer libro, Ideas apuntadas en la Exposición Universal del 1867 para España y para Huesca), y mesmo copiar os plans d’un nuevo traste: un velozipedo. Pareixe que ixos debuxos plegoron en Uesca y o ferrero Mariano Catalán construyió astí a primera bezicleta d’España.

A la suya tornada, s’instala en Madrit, obtiene o Bachiller y se matricula en asignaturas de Dreito y Filosofía y Letras. Eixerze como mayestro y escribe articlos y traduzions ta ganar-se a vida, con enormes estreitezes: se quita as dos carreras en cuatre años pero abrá d’asperar a reunir os diners ta poder pagar os titols y doctorar-se. Progresista y librepensador, s’amana a o krausismo y a os proyeutos de Francisco Giner d’os Ríos. Ixo le saldrá caro: l’aire politico dominán dende 1876 ye conservador, atros candidatos con menos meritos tendrán preferenzia, ya sía en o premio estraordinario de Filosofía y Letras (an venzió o suyo competidor Marcelino Menéndez Pelayo) u en a oposizión a catedras y a atras plazas academicas.

Obra

As suyas ideas tamién serán un obstaclo cuan, instalau en Uesca como ofizial letrau, sofra o refuso d’a familia d’a muller a la cuala amaba (o pai, tradizionalista, no le quereba por republicano; a mai no le quereba por pobre). De nuevas en Madrit, treballa como avogau, ye profesor d’a Instituzión Libre d’Enseñanza, cual Boletín endreza. Recomienda as escursions y as clases prauticas, o contauto con a naturaleza y a educazión fisica; esfiende as misions pedagochicas y a nezesidat de becas ta estudiar en l’estranchero…

Estudioso y treballador dica a estenuazión, escribe sin descanso, partizipa en congresos, imparte conferenzias sobre dreito, agricultura u aranzels. Mantiene relazions con Isabel Palacín, con qui tiene una filla, Pilar Antígone, en 1883, pero no plegarán a formar familia. Entre uns años endreza a Revista de Geografía Colonial y Mercantil. Apreba as oposizions a notario y amonta despacho en Granada, en primeras, y en Xaén dimpués. Más tarde torna ta Graus, organiza a Liga de Contribuyents de Ribagorza (futura Cámara Agrícola del Alto Aragón), y se presienta a eslezions munizipals sin d’esito. En 1894 torna ta Madrit como notario. Le toca barallar con os foscos manullos d’o poder en relazión con un pleito con a Ilesia por una propiedat en o munizipio manchego d’a Solana. A suya implicazión en ixe pleito le desgasta muito.

Graus

Costa denunzia a politica colonial, a poca inversión en educazión, a inchustizia… avoga por una politica hidraulica que aduye a millorar a economía. Piensa muito en España, pero tamién en Aragón. A suya voz tronante y poderosa contrasta con os suyos mals fisicos (una distrofia musclar que le aqueixa dende choven y que le aturmenta cada vegata más). Fabla muito en l’Ateneo y en atros foros, se convierte en un ombre publico y, en tiempos de crisis, dezide pasar a l’azión politica: apelando a las “clases neutras”, suma fuerzas con atros (Santiago Alba y Basilio Paraíso) ta fer d’a Unión Nacional un partiu, pero fracasará en l’intento por manca de refirmes.

A traviés d’una ampla encuesta entre importans seutors d’a politica y a cultura, publica Oligarquía y caciquismo como la forma actual de gobierno en España, an escubre claus importans d’o suyo pensamiento.

S’amanó a Unión Republicana, partiu por o cual estió eslechiu deputau en 1903. Pero a enfermedat le iba minando. En 1905 torna ta Graus, a la suya casa, d’an ya no en saldrá fueras de ta breus intervenzions publicas (por eixemplo, cuentra a Lei de Terrorismo d’o gubierno de Maura u en l’Asambleya Munizipalista de Zaragoza). Escribe muito en prensa, rezibe a amigos como Manuel Bescós y a autivistas ribagorzans; refusa rezibir a politicos intresaus que le fan a pilota u miran o suyo refirme.

O 8 de febrero de 1911, Costa dixa d’alentar. Él quereba estar enterrecau amán d’a suya casa, pero se dezidió tresladar-le a o Panteón d’Ombres Ilustres de Madrit. De Graus a Balbastro, a chen saliba a la carretera ta rendir-le omenache. En ista ziudat lo puyoron a o tren pero, en plegar en Zaragoza, zientos de personas se plantoron en a estazión d’o Rabal ta no dixar-le pasar. O Gubierno veyió a ocasión d’evitar manifestazions republicanas en a capital, y permitió que Costa se quedase en Aragón. Estió enterrecau en o zaragozano fosal de Torrero. Un mausoleu con forma de templo contina remerando-le.

Referenzias

  • J. G. Cheyne (2011): Joaquín Costa, el gran desconocido. Barcelona, Ariel (1ª ed., 1972).
  • Eloy Fernández Clemente (1989): Estudios sobre Joaquín Costa. Zaragoza, Universidad.
  • José Luis Cano (2011): Joaquín Costa, el pundonoroso. Zaragoza, Xordica.
  • Antón Castro (1993): “Joaquín Costa. El jabato en la niebla”, en Aragoneses ilustres, ilustrados e iluminados (150-155). Zaragoza: Gobierno de Aragón.
  • Gran Enciclopedia Aragonesa on line: http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/biografias/joaquin_costa/default.asp
  • Diccionario Biográfico Español, Real Academia de Historia: https://dbe.rah.es/biografias/5207/joaquin-costa-martinez
  • AA. (2011): Joaquín Costa. El fabricante de ideas. Zaragoza: Gobierno de Aragón.
  • AA. (2011): Joaquín Costa. el sueño de un país imposible. Una visión desde el siglo XXI del pensador aragonés. Zaragoza, Heraldo de Aragón.

Autividaz didauticas

Mira o significau de cualques parolas que apareixen en a biografía: agrimensor, krausismo, aranzels, caziquismo, clases neutras.

O tiempo istorico. O caziquismo

Os primers vente años d’a vida de Joaquín Costa consonan con a monarquía d’Isabel II, formalmén “liberal”, refirmada en a burguesía, y mui marcada por l’autoritarismo y a corrupzión, que desembocarán en o suyo destronamiento. En o suyo trango d’a choventut ta la madurez, Costa asiste a os años d’o Sexenio Democratico (1868-1874), con o reinau d’Amadeo de Saboya y a Primera Republica, cual innombrables obstaclos conduzirán a o fracaso.

A partir d’alavez vivirá baixo a Restaurazión borbonica en a persona d’Alfonso XII, a rechenzia d’a suya vidua, María Cristina d’Habsburgo, y os primers años d’o reinau d’Alfonso XIII. A Constituzión de 1876 cobexa un sistema parlamentario dominau por o redolín en o gubierno entre liberals y conservadors, con eslezions endrezadas dende o poder y un peso dezisivo d’as clases propietarias (terrateniens y finanziers, espezialmén), que estienden o suyo dominio a toz os cantons d’o país a traviés de diferens rez de dependenzia y favors compartidas (“clientelismo”). En ixos rez son pieza fundamental os caziques (personas con influenzia local, comarcal u provinzial), sin olbidar a os gubernadors zevils d’as diferens provinzias como enlaz entre ixos rez locals y o gubierno zentral.

Ista ye a sinopsis d’ixe libro:

O caziquismo no encomenzó en tiempos rechenerazionistas, pero fuo alavez cuan se cudió como un d’os “mals d’a patria” que aqueixaban a la España d’o momento, con un imperio redotau y o suyo esdevenidero meso en duda. Uei, ye prebable que belunas d’as trazas bufas d’o caziquismo —adulterazions de zensos, pucherazos, crompas de votos, votos de muertos, “partidas d’a porra”— nos faigan fer a riseta y concluyir que aquels tiempos y modos ya pasoron. Ye o caziquismo una mera antigalla? A respuesta nomás ye posible con a visión de largo plazo que nos aporta iste libro, cual proposito ye escubrir tendenzias en a evoluzión istorica d’o fenomeno. Carmelo Romero va trazando con prezisión y ironía ixas “cheografías d’a influenzia” que se complementan con abundán material grafico d’os entramaus familiars y de poder de cada momento istorico. Sin duda, o contesto autual ha variau substantivamén: os politicos se troban uei con atros desafíos y ya no pueden contar con a sumisión d’os votans. Estratechias más sotils (propaganda eleutoral, listas zarradas, dominio d’os aparatos d’os partius…) son belunas d’as manifestazions presens d’o prolifico sistema clientelar.

Joaquín Costa denunziará ixas prauticas caziquils, que considera incompatibles con un país serio y europeu. Leigamos iste fragmento d’Oligarquía y caciquismo (1901):

[Sobre os fautors que integran a forma de gubierno] Istos componens esteriors son tres: 1° Os oligarcas (os clamaus primates), proombres u notables de cada bando, que forman a suya «plana mayor», residens ordinariamén en o zentro; 2° Os caziques, de primer, segundo u ulterior grau, espardius por o territorio; 3° O gubernador zivil que les sirve d’organo de comunicazión y d’instrumento. A isto se reduz fundamentalmén tot l’artifizio baixo cual pena chemeca rendida y postrada a nazión.

Oligarcas y caziques constituyen o que gosamos nombrar clase direutora u gobernán, distribuyida y encasillada en partius. Pero anque se lo clamemos, no lo ye; si lo estase, formaría parte integrán d’a nazión, sería organica representán d’ella, y no ye sino un cuerpo estranio, como podese estar-lo una fazión d’estranchers apoderaus por a fuerza de ministerios, capitanías, telegrafos, ferrocarrils, baterías y fortalezas ta imposar contrebuzión y cobrar-los.

En as eslezions (…), no ye o lugar, sino as clases conservaderas y gobernans, qui falsifican o sufrachio y corrompen o sistema, abusando d’a suya posizión, d’a suya riqueza, d’os resortes de l’autoridat y d’o poder que, ta endrezar dende él a las masas, les eba estau entregau».

Creyes que Costa critica o caziquismo, simplamén de traza puntual, como malas prauticas? U tal vez s’entiende ixa cretica como bella cosa más ampla, que afeuta a o sistema politico? En iste parrafo no lo diz ubiertamén, pero piensas que podría apuntar tamién a causas más profundas? Tal vez a cretica de Costa ye más integral, por eixemplo, siñalando a educazión como un elemento basico? Mira atros testos de Costa en os cuals faiga referenzia a ixe asunto (dintro d’as referenzias que emos dau, puedes trobar pistas). Creyes que un país más culto, con ziudadans más formaus y millor informaus, ye igual de manipulable que un país con altos indizes d’analfabetismo y con menos partizipazión?

Una pista a ixos interrogans, en una d’as frases de Costa: “Fer libre a o pueblo español, elevar a suya cultura a traviés d’a educazión y crear una disziplina sozial que a toz obligue y a toz alcanz”.

A crisis d’a fin de sieglo y os rechenerazionistas

Entre os años d’a Restaurazión bi abió abanzes grazias a bel aperturismo, con leis más permisivas y a plegada d’o sufrachio universal (ixo sí: nomás que masculino). Pero os zaguers años d’o sieglo XIX estioron marcaus por una fuerte crisis economica (mui azentuada en España por no aber-se modernizau as suyas estruturas produtivas) y politica. O movimiento obrero, os rechionalismos y nazionalismos perifericos… retaban tamién a ixe sistema que s’eba amostrau poco eficaz. O momento cruzial estió a redota en a guerra que enfrontinó a España con Estaus Unius y rebailó a perda d’as colonias d’ultramar (Cuba, Puerto Rico, Filipinas…). A clamada Esferra de 1898 estió un lapo de realidat que trayió con el una crisis moral.

A Chenerazión d’o 98 estió a esprisión cultural y literaria d’un replantiamiento d’esquemas… y en ixe contesto de crisis prene forma o rechenerazionismo, d’o que Joaquín Costa ye considerau o prenzipal representán.

Mira en o Diccionario de la Real Academia o termin “regeneracionismo”. Veyerás que i hai dos azeuzions: a la “istorica” que s’emplaza en a epoca de Costa (finals d’o sieglo XIX), prezede una definizión más cheneral, que puede valer ta cualsequier epoca. De feito, de vez en cuan ixe termin se sigue utilizando en discursos politicos mui diferens entre els. Por qué creyes que s’emplegan tanto? Irá relazionau con a nezesidat de “cambiar” a la cuala a ormino s’alude, por eixemplo, debán de eslezions, u en debates parlamentarios? Nomás se fabla que de “rechenerar” cuan s’intenta criticar a o contrario? Creyes que “rechenerazionismo” ye un termin nomás politico, u tiene más proyeuzión?

O rechenerazionismo no ye una ideolochía uniforme (talmén por ixo fracasó l’intento de Costa de convertir-lo en un partiu). Ye más bien una autitut cretica debán de una realidat que se pretende cambiar. Baixo o bateaguas d’a “rechenerazión” capen muitas posizions, de zurdas y de dreitas. Ye un termin transversal. O rechenerazionismo tiene un sentiu istorico pero tamién i hai formulas y discursos que apelan a “rechenerar” en atras epocas.

Rechenerazionistas aragoneses

Tornemos ta o tiempo de Costa: a o trango d’o sieglo XIX a lo XX. S’ha plegau a considerar “rechenerazionistas” a inteleutuals y chens de zenzia que dende as suyas parzelas de conoixenzia, preboron de  contribuyir a una millora d’as condizions d’o país, quitar-lo d’o rezago. Entre os aragoneses, l’insigne  neurozientifico Santiago Ramón y Cajal, o pediatra de talla internazional Andrés Martínez Vargas u l’antropologo Rafael Salillas son estau clamaus rechenerazionistas, entre muitos atros (tamién escritors, istoriadors…). Dende a suya eszelenzia profesional se preocuporon por mantener un compromiso publico, opinoron, se manifestoron… pero i abió atros que intervinioron de traza más conszién por meyo de proyeutos ubiertamén rechenerazionistas y con afans claramén ligaus a o territorio.

Mira informazión sobre istos personaches y relaziona totas dos columnas.

1.- Lucas Mallada                                   a) Promotor d’a Esposizión Ispano-Franzesa

2.- Basilio Paraíso                                  b) Figura d’a renovazión pedagochica

3.- Santiago Vidiella                             c) Autor d’os mals d’a Patria

4.- Domingo Gascón y Guimbao     d) Fundó o Boletín de Historia y Geografía del Bajo Aragón

5.- Miguel Sánchez de Castro           e) Estudioso, direutor d’a Miscelania Turolense

Soluzions: 1-c; 2-a; 3-d; 4-y; 5-b

Costa y Aragón

Anque a suya vida, a suya trayeutoria profesional y os suyos campos d’estudio sobrepasan ampliamén o marco d’o suyo puesto de naixenzia, Joaquín Costa siempre tresladó muitas d’os suyos azogues inteleutuals y sentimentals a Aragón.

Dintro d’a suya dedicazión profesional como churista, Costa prestó muita atenzión a o dreito foral aragonés, conzebiu como bella cosa muito ligada a la libertat zevil, a o costumbre (lo “consuetudinario”) y a os fueros. Mantiene que “Aragón se define por o dreito”, como zeño d’identidat y como aportazión singular a la resta d’o mundo. Muestra d’o suyo compromiso en iste sentiu estió a suya implicazión en o Congreso de Jusrisconsultos Aragoneses, cuals autas coordinó.

A tierra y l’augua tamién estioron una pieza fundamental ta qui, por a suya esperenzia y os suyos vinclos familiars, sabeba perfeutamén d’a dureza d’a vida d’o campesinau. Avogó por a modernizazión d’estruturas agrarias, por reformas en a propiedat y formulas coleutivistas, por a mecanizazión d’o treballo agricola, por a diversificazión a traviés de chicotas industrias, as ensiñanzas agronomicas, a esperimentazión, os abonos y nuevos cautivos… y l’amplazión de reganos. Tot ixo inzidiría en unas millors condizions de vida, en as cualas a educazión y a cultura tamién intervendrían. Amás, ixo permitiría a o labrador liberar-se d’a dependenzia de caziques y d’ixa servidumbre.

Completa istas frases, relazionadas con proyeutos empentaus por Joaquín Costa:

    1. A Liga de …………… …….. de Ribagorza se clamó posteriormén Cámara Agricola del Alto ………….….
    2. En 1899 se reunió en ……………… l’Asamblea Nacional de la Cámara de ……… …….., a partir d’a cuala se creará a ………….. Nacional de Productores.
    3. Costa proponió diferens obras hidraulicas, d’as cualas salió adebán o………… d’Aragón y Cataluña. Dezaga d’a suya muerte surtirá o Proyecto de …………. de l’Alto Aragón, y años dimpués, en 1926 inspirando-se en o suyo mandau, naixerá a Confederazión …………….. del Ebro.
Palabras ocultas por iste orden: 1: Contribuyentes – Aragón; 2: Zaragoza – Comercio – Liga; 3: Canal – Riegos – Hidrografica.

Ta Costa, o río Ebro yera “cuna y zentro d’a nazionalidat aragonesa, mayestra d’España en custions sozials”. O compromiso y l’amor por a suya tierra y mandaus d’iste tipo, han contribuyiu a forchar una imachen de Joaquín Costa como masimo representán de l’aragonesismo . S’han trazau paralelismos entre a imachen de Costa, abrupta y firme, y a dureza d’a tierra aragonesa, y s’han tresladau muitas metaforas sobre él, como exemplifica l’epitafio que redautó o suyo amigo Manuel Bescós y que puede leyer-se en o mausoleu que aculle as suyas restas:

Nuevo Moisés d’una España en exodo. Con a vara d’o suyo verbo inflamau alumbró a fuen d’as auguas vivas en o desierto esteril. Conzebir leis ta conduzir o suyo lugar ta la tierra prometida. No lechisló.

Costa ha dixau muito rastro dimpués d’o suyo paso por iste mundo. L’amplo d’o suyo discurso, a complexidat d’os temas que trató y as suyas propias contradizions (que tamién las tenió) han fazilitau que, entre más d’un sieglo, tot tipo d’ideolochías s’aigan apoyau, de traza más u menos descarada, en a fegura y en o mandau de Joaquín Costa, y que se le aiga utilizau politicamén.

Amás de condensar-lo en una imachen, muitas vezes tamién s’ha reduziu a Costa a cualques frases emblematicas: Mira frases de Joaquín Costa y esplica o suyo significau.

Por eixemplo, “Escuela y reposte” (reclamando educazión y millora economica), “Dople clau a o fuesa d’o Cid” (pedindo que no se malmetan recursos en aventuras melitars), y muitas más…

Una obra monumental

Costa deziba d’él mesmo que yera “un labrador forrau en inteleutual”. Y d’él diz Antón Castro que “a suya cabeza yera tan plena de pensamientos y d’ideas, que viviba con o corazón en vilo, encadenau a la tiranía d’una intelichenzia tan desordenada como audaz”. Joaquín Costa ye descrito muitas vezes como “polígrafo”. Ixo significa que escribió muito. Y de muitos temas, tot lo trató. Ye pionero en muitas disziplinas d’o que uei se diz Zenzias Sozials, dende o Dreito y a Economía dica l’Antropolochía u a Etnografía, pasando por a Zenzia Politica, a Soziolochía, a Istoria, a Cheografía, a Pedagochía, a Lingüistica… Y no se zentró en garra d’ellas. Diz Eloy Fernández Clemente que, si s’ese dedicau en esclusiva a una u dos d’ixas materias, sería sin duda una fegura d’alcanz mundial en as mesmas.

A obra escrita de Joaquín Costa ye inchén y inabracable. Zentenars de libros, articlos y discursos testimonian a suya intensa implicazión investigadera, o suyo contino treballo divulgador y o suyo afán por transmitir conoixenzias. Dezaga d’a suya muerte se fazieron reedizions y recopilazions d’os suyos testos que, con dudoso criterio muitas vezes, creyoron baruca.

Istas son as suyas prenzipals obras (tan solo constituyen una parte d’a suya produzión escrita, pero permiten fer-nos una idea de l’amplio espeutro de temas por os cuals s’intresó):

    • La vida del Derecho. Ensayo sobre el Derecho consuetudinario (1876).
    • Organización política, civil y religiosa de los celtíberos (1879).
    • Derecho consuetudinario del Alto Aragón (1880).
    • Teoría del hecho jurídico individual y social (1880).
    • Introducción a un tratado de política sacado textualmente de los refraneros, romanceros y gestas de la Península (1881).
    • La libertad civil y el Congreso de Jurisconsultos Aragoneses (1883).
    • Estudios jurídicos y políticos (1884).
    • Poesía popular española y mitología y literatura celtohispanas (1888).
    • Reorganización del notariado, del Registro de la Propiedad y de la Administración de Justicia (1890-93).
    • Estudios ibéricos (1891-95).
    • Colectivismo agrario en España (1897-98).
    • Reconstitución y europeización de España: programa para un partido nacional (1900).
    • Oligarquía y caciquismo como la forma actual de gobierno en España, (1901).
    • Derecho consuetudinario y economía popular en España (1902).

    O millor monimento: una Escuela

    Dezaga d’a muerte de Joaquín Costa, i abió muitas alabanzas (en ocasions veniban dende politicos y escritors que en vida no le eban feito masiau caso) y proyeutos de monimentos. Mira en qué puestos d’Aragón i hai estatuas adedicadas a Joaquín Costa.

    Por eixemplo: Zaragoza, Monzón, Tamarite, Graus.

    Pero muitos tamién deziban: “Elevemos un monimento a Costa en as nuestras conzenzias”. Ye dezir, faigamos-le chustizia seguindo y difundindo as suyas ensiñanzas, leyendo a suya obra… y fendo-le omenache en un aspeuto que ta él estió alazetal: una pedagochía moderna y creativa, una educazión prautica, sana y en libertat. O Grupo Escolar Costa se devantó en Zaragoza en 1929 dezaga d’una conduzión popular, y sintetizó en o suyo momento os metodos pedagochicos más abanzaus. Ixo y a sensibilidat meyoambiental condensada en iniziativas como a Fiesta de l’Arbol… constituyen os autenticos omenaches a Joaquín Costa. A lo menos, os que más regostau le esen dixau.

    O legau material

    L’Instituto de Estudios Altoaragoneses (Deputazión de Uesca) aculle o Zentro de Estudios Joaquín Costa, ereu d’a Fundazión adedicada a la suya memoria. Iste Zentro edita a Revista Joaquín Costa (dinantes, Anales de la Fundación Joaquín Costa). A seu d’o IEA en a ziudat de Uesca tamién adedica unas dependenzias a o Espazio Costa.

    Tamién sería mui bien una breu vesita presenzial a ixe Espazio Costa.

    Joaquín Costa, el pundonoroso

    Descarga dende iste enlaz o PDF d’a publicazión editada por a editorial Xordica con o patrozinio d’a Obra Sozial d’Ibercaja.

    Aragoneses ilustres, ilustrados e iluminados

    Descarga dende iste enlaz o PDF d’a publicazión Aragoneses ilustres, ilustrados e iluminados, de Antón Castro y José Luis Cano, editada por o Gobierno de Aragón en 1993.

    DIRECCIÓN GENERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA

    Departamento de Educación, Cultura y Deporte

    Parque Empresarial Dinamiza (Recinto Expo)
    Avenida de Ranillas, 5D - 2ª planta
    50018 Zaragoza
    Tfno: 976 71 54 65

    Colabora: