Select Page

Fernando LO CatOlico

O poder con mayusclas

Sos, 1452 – Madrigalejo, 1516

Fillo de Chuan II d’Aragón y Juana Enríquez de Castiella, Fernando conoixió o poder dende nino: conde de Ribagorza y duque de Montblanc a os seis años, con nueu estió reconoixiu como ereu d’o trono aragonés y con deziséis yera rei de Sizilia. Correba 1468 y Fernando ya levaba un tiempo como lugartenién cheneral d’una Cataluña en guerra zivil, an se familiarizó con l’alministrazión y con as artes d’a negoziazión.

A l’año siguién se pautó matrimonio con a suya prima Isabel, prenzipesa de Castiella, cuala desputa por o trono con Juana (filla d’o suyo chirmanastro o rei Enrique IV) ya se columbraba y prendría cariz de guerra ubierta en 1474 a la muerte d’o monarca castellano. A Concordia de Segovia convirtió a Fernando en rei de Castiella, en igualdat con Isabel, y tot quedaría escampau dezaga d’a suya victoria en a guerra castellana (an Portugal refirmaba a causa contraria), consolidada en Alcaçovas en 1479.

Ixe mesmo año, a muerte d’o suyo pai le convirtió en rei d’Aragón. Astí, Fernando ligó en curto a una nobleza aferrada a os suyos privilechios, nombró arzobispo de Zaragoza y lugartenién cheneral d’o reino a o suyo fillo (estramatrimonial) Alifonso y se fazió con o control munizipal d’a capital; más tarde, o Consello Supremo d’Aragón le permitió reforzar ixe dominio entre que as Cortes aprebaban chenerosos sufrachios ta las cada vez más costosas campañas militars d’o rei.

Isabel y Fernando emprendioron una politica autoritaria y zentralizadera sobre os territorios que gubernaban, mui dispars por lo que fa a costumbres, leis y instituzions. A imposizión d’a “Santa Hermandad” y os correchidors, o control d’a Chustizia, l’aumento de poders d’o Consello Real u a escasa convocatoria de Cortes estioron muestra d’ixo. A creyazión d’o Santo Ofizio d’a Inquisizión como Tribunal alleno a buegas entre Estaus estió alazetal en ixa achenda de control politico y relichioso.

En Aragón, l’inquisidor Pedro d’Arbués estió asasinau en a Seu, y ixo agún empioró más a situazión d’os chodigos. Ya levaban sofrindo violenzia y albitraridaz dende dezenios dezaga, y o desenlaz estió o decreto d’espulsión de 1492. O mesmo año d’a conquiesta d’o reino nazarí de Granada se eszenificaba a unidat entre Ilesia y Estau, y o escubrimiento d’as tierras d’Indias posó as bases ta la proyezión planetaria d’a monarquía ispanica, en a cuala Aragón quedaría postergau.

As relazions de Fernando con Franzia estioron perén mui complicadas. O Pauto de Barzelona le permitió recuperar o Rosellón, pero o conflicto se tresladó ta Italia, an os franzeses menazoron Napoles. Astí, Gonzalo Fernández de Córdoba, O Gran Capitán, adubió importans victorias ta Fernando, anque os choques en Cataluña seguiban estando cutianos. Fernando combinó esitos y fracasos en o norte d’Africa, an prenió cualques plazas dintro d’a suya politica de confrontanza con os turcos, que se yeran ensiñoreando d’o Mediterranio y menazando a Europa zentral. Con a desincusa de refirmar a o Papau en os suyos conflictos con Franzia, invadió Nabarra (tradizional aliada d’os franzeses) y le imposó un virrei castellano

Rechén de Castiella dezaga d’a muerte d’Isabel en 1504, rivalizó con o suyo choven Felipe d’Austria, a qui s’amanaba gran parte d’a nobleza castellana desamistada con Fernando. Ta escabonar as posizions d’o suyo rival, se casó con a choveneta Germana de Foix, sobrina d’o rei de Franzia. A muerte d’o suyo fillo Juan poco dimpués de naixer abortó una posibilidat de linia suzesoria por o costau aragonés a la marguin de Castiella.

Frustrau en o suyo intento de renovar a suya deszendenzia, viello y sobatiu… o corazón le falló camín d’o monesterio de Guadalupe. Pidió estar enterrecau en Granada. O suyo fillo, o menzionau Alfonso, Don Alonso, estió rechén d’Aragón (como o cardenal Cisneros lo fuo de Castiella) dica a plegada dende Flandes d’o nieto de Fernando, Carlos. O fillo de Juana y Felipe sería o continuador d’o legau que alumbraba una nueva epoca.

Referenzias

  • Sobre Fernando lo Catolico i hai una bibliografía inmensa. Protagonista d’una epoca, con enorme influenzia en a posteridat… a suya vida, o suyo tiempo y o suyo legau han conzentrau moltetut de publicazions. Amostramos aquí belunas d’ellas:

    • José Ángel Sesma (1991): “Fernando el Católico”. En VV. AA., Historia de Aragón (pp. 265-288). Zaragoza: Heraldo de Aragón.
    • John Edwards (2001): La España de los Reyes Católicos, 1474-1520. Barcelona: Crítica.
    • José Luis Cano (2005): Fernando el Católico. Zaragoza: Xordica.
    • Salvador Rus (2015): Una biografía política de Fernando El Católico: La constitución de una monarquía universal. Madrid: Tecnos.
    • Aurora Egido, José Enrique Laplana (coord., 2014): La imagen de Fernando el Católico en la Historia, la Literatura y el Arte. Zaragoza: Institución Fernando el Católico.
    • Wikipedia: https://es.wikipedia.org/wiki/Fernando_II_de_Arag%C3%B3n
    • “Fernando II y Aragón”, dentro del monográfico La Corona de Aragón II: Los Trastámara (Gran Enciclopedia Aragonesa on line): http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/corona_de_aragon2/fernando_aragon.asp
    Fernando II d’Aragón ha protagonizau estudios, congresos, esposizions… Entre 2016, o V Zentenario d’a suya muerte conzitó una buena cantidat d’autividaz. A Instituzión Fernando el Catolico (Deputazión Provinzial de Zaragoza) dedicó a o rei aragonés un muntón de publicazions, resumidas en iste enlaz: https://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/34/90/_ebook.pdf

    A serie Isabel, emitida por Televisión Española en tres temporadas, entre 2012 y 2014, tenió gran esito. A la marguin d’os suyos meritos teunicos y artisticos, no mancoron criticas arredol d’a visión que se daba de Fernando. L’aragonés yera presentau como prenzipal responsable d’as dezisions que a os uellos de uei son más difizils de replecar (o establimiento d’a Inquisizión, a espulsión d’os chodigos…). Daba un contrapunto poco aimable (en ocasions cruel y egoísta) a la tamién firme y ambiziosa (pero edulcorada) Isabel. Evidenmén, a protagonista d’a serie yera ella.

    En a plataforma de RTVE ye en libre azeso a serie completa: https://www.rtve.es/television/isabel-la-catolica/capitulos-completos/

    Isabel tenió una racada en forma de zinta, A corona partida, ambientada en as luitas de poder dezaga d’a muerte d’a reina de Castiella.

Autividaz didauticas

A cuna d’un rei. Una visita a Sos d’o Rei Catolico

Fernando d’Aragón naixió en o palazio de Sada d’ista localidat o 10 de marzo de 1452. Astí ye emplazau un Zentro d’Interpretazión sobre a vida y epoca d’o monarca. Más informazión:

Merexe a pena una visita a Sos d’o Rei Catolico. Tanto a propia villa como o suyo entorno atresoran un magnifico patrimonio istorico, artistico y natural. Programa una achenda d’una posible escursión a Sos d’o Rei Catolico: puntos de mayor intrés, parada u chicoz esbarres que merexe a pena fer en l’itinerario dende o tuyo puesto de residenzia, etz.

Un rei “mui aragonés”, u no tanto?

Entre a suya intensa vida, Fernando estió, por iste orden, rei de Sizilia, Castiella, Aragón, Zerdeña, Napoles y Nabarra. Con el, a Corona d’Aragón (contenedor de cuantos estaus, entre els o reino d’Aragón) desempeñó un importán papel en a politica internazional d’o momento. Iste rei ye considerau un d’os artífizes d’a construzión d’España y d’Europa, fundamental en o paso d’a Edat Meya ta la Modernidat. En tot iste entramau, queda mui difuminau a suya condizión d’aragonés.

Nieto d’o Trastamara eslechiu rei en Caspe (en omenache a o cual estió bautizau Fernando), siet d’os suyos ueito lolos yeran castellanos y naixió en Aragón por os pels: a suya mai se trobaba en Nabarra, acompañando a o suyo ombre en a guerra que o rei aragonés manteneba con o suyo primochenito Carlos de Viana. Conszién d’a importanzia que o suyo fillo naixese en territorio aragonés ta reforzar a suya posizión, a reina Juana alcanzó a alumbrar en o caserón d’os Sada en a localidat fronteriza de Sos. D’os suyos 37 años como soberano d’Aragón, Fernando tasamén residió tres en o reino. Os asuntos castellanos, granadinos y italians le tenioron muito más pendién que os avatars d’o chicot Estau dentro de cuals buegas i eba naixiu.

Emos de meter-nos en contesto. Fernando lo Catolico yera aragonés, sin duda, pero a suya politica, estratechias y intréses levaban atras endrezeras. A lochica que susteneba as azions d’os  poderosos entre a Edat Meya y Moderna no yera “patriotica” ni teneba cosa a veyer con un sentimiento “nazional”. Os estaus que gubernaban os Reis Catolicos yeran “posesions” familiars, patrimonio resultau d’erenzios u conquiestas, en cual chestión eban de competir con siñors de cada puesto. Dillá de que podesen afavorir politicas que millorasen a calidat de vida d’os suyos subditos, os reis no yeran servidors publicos sino propietarios. Fernando teneba a Aragón como una más d’as suyas posesions (a más preziada?, tal vez), que se preocupó por tener baixo control.

Qué mecanismos emplegó Fernando ta mantener ixe control sobre o reino d’Aragón? En a biografía se diz bella cosa a o respeuto, pero puez mirar en atras fuens más informazión sobre o Consello Supremo d’Aragón, u d’as ocasions en as cualas se zelebroron Cortes d’Aragón entre o reinau de Fernando II.

Una voda con trampa y aventura

O d’Isabel y Fernando estió un casorio de convenienzia politica, anque tamién i abió muito de compenetrazión personal (i hai qui le clamará “amor”). Os dos s’apellidaban Trastámara y yeran primos segundos. Ta que o suyo matrimonio estase reconoixiu, amenestaban una dispensa papal que o papa Paulo III se negó a atorgar. A soluzión: una bula falsa fabricada por Alfonso Carrillo, l’arzobispo de Toledo. Cuan o papa s’enteró d’a chugada, escomulgó a os falsarios. O matrimonio sería reconoixiu dos años más tarde por o nuevo papa Sixto IV, asesorau por o valenziano Rodrigo Borgia (o futuro papa Alejandro VI).

A voda se zelebró en Valladolid y Fernando asumió un enorme risque en o trayeuto dende Aragón. Os enemigos d’a candidatura d’Isabel a o trono de Castiella teneban cusirada a muga, prestos mesmo a rematar con a suya vida. El fazió o viache disfrazau de palafrenero ta espiguardar-les.

Mira o significau d’istas parolas: bula, muga, palafrenero.

Por qué esistiba oposizión a o matrimonio entre Isabel y Fernando? Qué intréses i eba dezaga d’o mesmo? A quí perchudicaba? Mira informazión sobre ixo.

Politica matrimonial, razón d’Estau…

y unatra muller postergada: Juana d’Aragón

O casorio d’Isabel y Fernando eba estau resultau d’una estratechia de Juan II fren a la rival Franzia. Y os propios reis embarcoron a os suyos fillos en una politica matrimonial destinada, entre atras cosas, a aislar a o reino de dillá os Pirineus. A primochenita Isabel estió casada con o prinzipe Alfonso de Portugal y, en quedar viuda, con o chirmán d’iste: o rei Manuel qui, a la muerte (en Zaragoza) d’Isabel, se casó con unatra filla d’os catolicos, María. Juan yera clamau a reinar y se le casó con Margarita d’Austria, filla de l’emperador Maximiliano, cual fillo Felipe se casaría con Juana, a terzera. Pero Juan murió antes de complir os vente años y o peso d’a suzesión recayería sobre Juana y Felipe. Ta Anglaterra estió ninviada a menor Catalina qui, dezaga de feneixer o suyo ombre, o prinzipe Arturo, estió casada con o suyo cuñau Enrique VIII, sería mai de María Tudor y se veyería embolicada en a ruptura d’o rei anglés con a Ilesia de Roma. Pareixe un culebrón? Aquí tiens un esquema que aduya a replecar-lo un poquet millor.

En iste mapa puedes comprebar l’alcanz d’ixa estratechia. En qué puesto creyes que quedaba la voluntat d’os fillos en tot isto? Puede estar un buen elemento de debate.

Mira un mapa que reflexe l’erenzio de Carlos, nieto d’os Reis Catolicos y de l’emperador d’Alemania. Qué consecuenzias tenió tot ixo en os sieglos siguiens?

A unica muller que, amás de Petronila, estió reina d’Aragón con totas as d’a lei, fuo Juana, a segunda filla d’Isabel y Fernando, ereua dezaga d’a muerte d’os suyos chirmans Isabel y Juan y reina nominal d’Aragón dende a muerte d’o suyo pai en 1516. Ha pasau ta la istoria como “loca”, cuan a suya realidat estió la d’una muller culta, sensible y victima d’as intrigas y manullos d’o suyo pai, d’o suyo ombre y, más tarde, d’o suyo propio fillo. Inabilitada por o suyo pai en 1507, dezaga d’enviduar de Felipe de Borgoña (intrigán que ha pasau ta la posteridat como “o Fermoso”), estió confinada entre cuasi 50 años en un palazio de Tordesillas dica a suya muerte en 1555. Talmén podese tener traza d’un caráuter inestable y mui enerchico, pero s’exacheroron deliberadamén ta apartar-la d’as pugnas por os tronos de Castiella y Aragón. A suya conduta estrafalaria, si la i abió, podió estar tamién una estratechia ta afianzar-se en un mundo d’ombres (en o cual, por zierto, o caráuter fuerte y enerchico se considera una virtut).

As representazions d’o poder

Tres puestos mui concretos d’a ziudat de Zaragoza nos ofrexen imachens mui claras de l’autoridat de Fernando II dAragón. Pro, os tres son visitables, y te convidamos a ixo.

[1] O palazio de l’Alchafaría ye, como sabemos, una d’as alfayas de l’arquiteutura musulmana en a Peninsula Iberica. Pero en o suyo interior i hai dependenzias que obedexen a ampliazions como a ordenada por Isabel y Fernando. O Salón d’o Trono ye o masimo exponén. Astí puede veyer-se o escudo d’armas d’o rei, cuals cuartels represientan a Aragón, Sizilia, León y Castiella, coronau por a zimera d’o dragón, que represienta a dignidat real.

En a dentrada de Fernando II en Wikipedia puedes veyer a evoluzión d’o suyo escudo d’armas, a mida que s’iban incorporando diferens territorios. Enumera-los y sitúa-los en una mapa.

Tamién i hai atros emblemas: o chubo y as flechas, que represientan as inizials Y (por Ysabel en a suya transcripzión orichinal) y F (por Fernando), aludindo amás a valors como a fuerza d’a unión, a resistenzia y lo irrompible. Tamién apreziamos unas cuerdas sueltas, talladas, en alusión a o “nugo gordiano”.

Indaga sobre l’orichen y significau d’o nugo gordiano y con qué importán personache de l’Antigüidat se relaziona.

A leyenda d’o nugo gordiano, tresladada ta la epoca d’os Reis Catolicos, apondera a determinazión, a eficazia, a resoluzión de problemas sin alcorzes ni contemplazions. As parolas “Tanto munta” (“lo mesmo da [tallar que esligar]”) resumen ixe esprito, que tampoco no ye alleno a la negoziazión siempre que se tienga esclatero l’obchetivo.

Un eixemplo de dezisión espeditiva con ixe poso “chustiziero” lo constituye a sentenzia de Guadalupe, por meyo d’a cuala o rei neutralizó as revueltas labraderas d’os remensas en Cataluña cuentra os siñors, suprimindo os malos usos y executando a uns cuantos discolos.

Mira informazión sobre o pensador y diplomatico Nicolás Maquiavelo (Florenzia, 1469-1527). Cuala ye a suya prenzipal obra? Por qué crees que considera a Fernando como un modelo, por qué le alaba? Ye curioso, tamién, clamar l’atenzión sobre a connotazión negativa que tiene uei día o termin “maquiavelico”.

Maquiavelo compartiba con Fernando a mala relazión con Franzia, y consideraba que o rei d’Aragón yera o modelo de gobernán que amenestaba una Italia dividida y enfrontinada. Por ixo, le aponderó, y ye posible entender que dende astí le considerase como modelo de prinzipe renazentista.

“A fin chustifica os meyos” podría estar o mandau que leva a lo cabo ixe caráuter pragmatico y utilitario en l’exerzizio d’o poder. Fernando dio muestras d’ixo a lo largo d’a suya vida. Con Isabel de Castiella en soziedat increbantable (tot y con diferenzias puntuals), represienta l’autoritarismo como esprisión de modernidat (que atros gobernans europeus tamién asumirían), superando o feudalismo meyeval. Os intentos “zentralistas” seguirán un recorriu que tendrá a suya masima esprisión en l’absolutismo d’o sieglo XVIII.

Con o tiempo, a lo “tanto munta” s’unió o “munta tanto”, formando un verso a lo que se sumaba, en pareado, “Isabel como Fernando”. Ixa frase ye mui posterior a la epoca d’os Reis Catolicos, y fazió fortuna, más que por aponderar a paridat entre sexos (cosa que por ella sola uei sería d’alabar), por situar en piet d’igualdat a toz dos estadistas. En realidat, no mandaban lo mesmo, ya que, mientres que Fernando sí yera rei de Castiella, Isabel nunca no lo fuo d’Aragón. Manimenos, ixe discurso “igualitario” buscaba aponderar a unión dinastica como una unión “nazional” española, como si ese formau parte d’un plan preestableziu, con una finalidat superior. Bella cosa que realmén nunca no estió: con ixo y con tot, ixe mandau s’estendilló en o sieglo XIX y tenió a suya utilizazión esmedida entre a ditadura de Franco (1936-1975), en a cuala politica y relichión exerzeban de traza combinada un gran control sozial.

[2] A estatua de Fernando lo Catolico en a “Plaza de San Francisco” de Zaragoza no ye an ye por casolidat.

A estatua se sitúa en a zona d’inizio d’a espansión de Zaragoza ta o Sudueste. L’enorme creiximiento de Zaragoza entre o dezenio de 1960 estió encauzau, en parte, por meyo d’a disposizión de nuevos enamples, amplias vías en l’extrarradio, como a que, enlazando con os barrios d’Universidat, Romareda y Casablanca, comunicaba o zentro urbano con a salida ta Teruel. Ixas avenidas estioron (y son) Fernando lo Catolico y Isabel a Catolica (unidas en a plaza de l’Emperador Carlos), que amás desembocan en un acoplador que rodeya a ziudat por a suya zona ozidental: a Vía d’a Ispanidat. Son nombramientos mui significativos por as connotazions de tot ixe conchunto en l’imachinario nazionalista español. Ye un eixemplo d’uso d’a Istoria como lechitimazión de poder, a proyeuzión d’o pasau ta chustificar o presén y a suya utilizazión en o espazio publico.

“Zaragoza a lo suyo gran rei”, reza a inscripzión a o piet d’ixe monimento. Se refiere a la ziudat de Zaragoza, pero tamién podría estar estensivo a la provinzia. Fernando eba naixiu dintro d’as buegas d’a mesma (anque a provinzia como tal esiste dende o sieglo XIX), y no ye casolidat que dé nombre a la prenzipal instituzión cultural provinzial. Mira informazión sobre a Institución Fernando lo Catolico: cuán prenzipia a suya autividat, qué linias de treballo ha desarrollau y mantiene, zentros comarcals a los cuals aculle, ezetera.

[3] A ilesia de Santa Engrazia. A suya bellisma portalada plateresca (obra d’os Gil Morlanes, pai y fillo) cuenta con bella cosa mui poco abitual: a representazión en a mesma de personas allenas a o santoral y a o mundo biblico. Personas “contemporanias” que finanzioron a obra y querioron que quedase bien esclater: Isabel y Fernando. Ye un buen eixemplo d’instrumento de propaganda politica d’a monarquía.

Fablando de mezenazgos relazionaus con o rei Fernando, ye obligau nombrar a Don Alonso d’Aragón. Fillo de Fernando y a noble catalana Aldonza Ruiz d’Ivorra, Alonso (u Alfonso) estió nombrau arzobispo de Zaragoza en 1480, con diez años, en o que yera una evidén maniobra d’o suyo pai ta controlar o reino. De feito, as suyas azions son más vinculadas con a politica y a milizia que con a relichión. Destacoron as suyas autividaz como mezenas: una gran reforma d’a Seo de Zaragoza leva o suyo siello.

O primer zenso

Entre as pocas ocasions en as cualas o rei Fernando convocó Cortes, as de Tarazona en 1495 tienen espezial significazión: en ellas s’ordenó o primer fogache, u recuento d’os fuegos, fogars d’o reino d’Aragón (i eba abiu un a primers de sieglo, ordenau por as Cortes de Maella, pero yera parzial). A finalidat yera fiscal: tener controlada a la poblazión ta que dengún no s’escapase d’as suyas obligazions con a Fazienda (en concreto a o pago d’as sisas).

Mira informazión sobre as sisas: a qué produtos y autividaz afeutaba ixe impuesto?

Seguntes ixe zenso, o reino d’Aragón teneba 51.450 fuegos, o que, a una meya de 4,5 abitadors por fogar arrulla arredol de 230.000 abitadors. A ziudat de Zaragoza debeba tener uns 18.000 abitadors, seguida de Calatayud (4.500).

Observa a comparanza d’aquel primer zenso con os datos autuals:

 

1495

2021

Aragón

230.000

1.329.391

Zaragoza

18.000

701.102

Porzentache de Zaragoza respeutive a o total d’Aragón

7,83 %

52,74 %

As zifras de 2021 prozeden de l’Instituto Aragonés d’Estadistica (Aragón) y d’o Padrón Munizipal (Zaragoza)

Qué te suchieren istas zifras? En cuánto s’ha multiplicau a poblazión aragonesa? En cuánto l’ha feito a poblazión d’a ziudat de Zaragoza? Preba a fer a mesma operazión con “Aragón sin a ziudat de Zaragoza”. En tantos sieglos han pasau muitas cosas: a industrializazión, as emigrazions, a conzentrazión d’as autividaz economicas, a perda de peso d’as arias rurals… Mira datos que den idea d’ixa evoluzión en epocas intermeyas. Se mantienen más u menos os porzentaches? S’azeleran os desequilibrios en bel inte concreto? Reflesionaz en clase sobre ixos fenomenos.

Una zaguera “impresión”

En zaguers d’o sieglo XV, en os años de reinau de Fernando II, a invenzión d’a imprenta en Alemania suposó una revoluzión cultural de primer orden. O fluxo más rapido en a transmisión de conoixenzias y intercambio d’ideas levó aparellaus muitos atros cambios sozials y en as mentalidaz. En ixe prozeso, Aragón tenió una importán presenzia.

Ye una buena traza, a traviés d’a belleza y a cultura, de despedir-nos d’ista epoca, marcada por a peripezia vital de l’aragonés que de traza más conszién y dezisiva ha endrezau, en a Istoria, os ramals d’o poder.

Fernando el Católico

Descarga dende iste enlaz o PDF d’a publicazión editada por a editorial Xordica con o patrozinio d’a Obra Sozial d’Ibercaja.

DIRECCIÓN GENERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA

Departamento de Educación, Cultura y Deporte

Parque Empresarial Dinamiza (Recinto Expo)
Avenida de Ranillas, 5D - 2ª planta
50018 Zaragoza
Tfno: 976 71 54 65

Colabora: